Kilkuletnią już tradycją jest popularyzacja wiedzy o ludziach szczególnie zasłużonych dla kultury kaszub i regionu w celu zachęcenia zrzeszeńców i nie tylko do zainteresowania się ich dokonaniami. Zapewne pojawią się opinie, że tegoroczne wskazanie patrona jest trudne do zaakceptowania dla wszystkich, tym bardziej, że Krzysztof Celestyn Mrongowiusz nie był przecież Kaszubą, a nawet Pomorzaninem. Postać pastora luterańskiego jako patrona roku na Kaszubach, niektórzy mogą odebrać dwuznacznie. Na szczęście na temat Mrongowiusza pastora z Gdańska napisano już wiele prac autorstwa chociażby takich badaczy, jak Władysław Pniewski, Wiesław Bieńkowski, Hanna Popowska-Taborska, Zygmunt Szultka czy Jerzy Treder. Był postacią naprawdę ciekawą. Można by rzec, że był bardziej „kaszubski” w owych zamierzchłych czasach niż niejeden z nas dziś.
Kim był Krzysztof Celestyn Mrongowiusz.
Urodził się 19 lipca 1764 r. w Olsztynku na Mazurach, czyli na terenie dawnych Prus Książęcych. Jego ojciec był rektorem szkoły miejskiej w Olsztynku i kaznodzieją polsko-ewangelickim w Marwałdzie pod Ostródą. Po kilku latach edukacji w szkole prowincjonalnej w Zalewie koło Morąga Krzysztof Celestyn, w wieku 16 lat, został zapisany do wyższych klas gimnazjum szkoły katedralnej na wyspie Knipawa w Królewcu.
W 1782 r. immatrykulował się na tamtejszym uniwersytecie „Albertyna” (niem. Albertus-Universität Königsberg) i rozpoczął studia, głównie teologiczne, filozoficzne i filologiczne. Duży wpływ na ukształtowanie się poglądów etycznych tego młodego Mazura miał Immanuel Kant, w którego wykładach uczestniczył jako student królewieckiego uniwersytetu. Na podstawie prelekcji Kanta z 1782 r. Mrongowiusz wydał w Gdańsku – po wielu latach, bo w roku 1854 – po polsku „Rozprawę filozoficzną o religii i moralności”.
Mrongowiusz, podobnie jak inni Mazurzy, których językiem ojczystym była mowa polska, musiał obowiązkowo kształcić się w Seminarium Polskim w Królewcu, utworzonym w 1728 r. dla przyszłych pastorów i nauczycieli mających pracować na zamieszkanych przez polskojęzyczną ludność terenach Królestwa Prus. Dzięki temu przyswoił sobie gruntowną znajomość polskiego języka literackiego. Studia pozwoliły mu na opanowanie języka greckiego, łacińskiego i hebrajskiego, nauczył się także języka francuskiego, angielskiego oraz litewskiego. Potem poznał język rosyjski, czeski i łużycki. Z powodu trudności finansowych Mrongowiusz kilkakrotnie musiał przerywać studia i podejmować pracę zarobkową, dawał wówczas prywatne lekcje i udzielał korepetycji.
Po ukończeniu studiów, w latach 1790–1798, Krzysztof Celestyn Mrongowiusz pracował na posadzie nauczyciela języka polskiego i greki w Collegium Fridericianum oraz w szkole katedralnej na Knipawie w Królewcu. Szybko zyskał opinię znakomitego polonisty. Potrzeby dydaktyczne skłoniły go do wydania podręcznika do nauki języka polskiego. Władze zlecały mu tłumaczenie aktów prawnych, zajmował się także korektą polskich druków wydawanych przez królewieckie oficyny, w tym praktycznych Kalendarzy Pruskich Polskich. Już w okresie królewieckim Mrongowiusz poprzez liczne swoje prace edytorskie i tłumaczenia oraz działalność nauczycielską wyrósł na wielkiego popularyzatora języka polskiego.
Po III rozbiorze Polski w granicach Królestwa Prus znalazł się znaczny obszar ziem zamieszkiwanych przez ludność polskojęzyczną – w tym Warszawa. W 1797 r. Mrongowiusz, widząc potrzebę kształcenia urzędników do administrowania tymi terenami, zgłosił memoriał (został negatywnie rozpatrzony przez władze w Berlinie) w sprawie powołania na Uniwersytecie Królewieckim katedry języka polskiego. W 1798 r. Mrongowiusz przeniósł się do Gdańska, gdzie objął posadę kaznodziei polsko-ewangelickiego przy kościele św. Anny oraz lektora języka polskiego w cieszącym się bogatymi tradycjami, ale chylącym się wówczas ku upadkowi gdańskim Gimnazjum Akademickim (mieszczącym się przy dzisiejszej ul. Toruńskiej). Z grodem nad Motławą związał się on na 57 lat i pozostał mu wierny aż do swojej śmierci w 1855 r. Od 1812 r. przez długie lata był też lektorem języka polskiego w szkole św. Jana, która mieściła się przy obecnej ul. Straganiarskiej 18, tj. w sąsiedztwie dzisiejszego Domu Kaszubskiego – siedziby głównej Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego.
W okresie gdańskim Mrongowiusz wykazywał się wielką pracowitością i aktywnością, szczególnie jako leksykograf, gramatyk, tłumacz i badacz. Poza licznymi podręcznikami do nauki języka polskiego opracowywał i wydawał po polsku kancjonały i psałterze, przekłady utworów autorów antycznych i niemieckojęzycznych na język polski i, oczywiście, słowniki polsko-niemieckie i niemiecko-polskie. Utrzymywał kontakty z wybitnymi uczonymi i pisarzami polskimi z Warszawy, Krakowa, Poznania i przebywającymi na emigracji. Cieszył się ich uznaniem przede wszystkim dzięki publikacjom leksykograficznym, w których, co nie wszyscy jemu współcześni akceptowali, zamieszczał materiały gwarowe, np. kaszubskie, pomorskie i mazurskie. Po sugestii Adama Mickiewicza Mrongowiusz – w dowód szacunku dla jego dokonań – otrzymał w 1852 r. honorowe wyróżnienie od polskiego Towarzystwa Historycznego w Paryżu i został przyjęty w jego szeregi.
W latach 1826-7 prowadził badania nad mową i kultura Kaszubów na ówczesnym Pomorzu Zachodnim (Główczyce, Cecenowo). Był obrońcą języka polskiego (kaszubskiego) w Prusach (Pomorze Zach. I Gd., Mazury). Jako pierwszy opracował program badań nad kaszubszczyzną, zwrócił uwagę i zainteresował międzynarodowe środowiska naukowe mową i kultura Kaszubów. Opracował słowniczek kaszubski, wprowadził tematykę kaszubską do świata nauki, był edytorem i wznawiał modlitewnik dla Kaszubów wyznania ewangelickiego. Był jedynym gdańszczaninem należącym do Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie. Bibliofil – pozostawił po sobie ponad tysiąc zgromadzonych cennych książek, które przeszły w posiadanie Biblioteki Miejskiej w Gdańsku. Dziś ten bogaty księgozbiór przechowywany jest w Bibliotece Gdańskiej PAN, która jest sukcesorką Biblioteki Miejskiej. Na jego cześć nazwano po II wojnie światowej miasto Mrągowo.
Rektor Uniwersytetu Gdańskiego, prof. UG, dr hab. Andrzej Ceynowa ustanowił w 2007 roku Nagrodę im. Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza. Nagroda przyznawana jest najlepszym nauczycielom akademickim na Uniwersytecie Gdańskim. Nagroda – statuetka Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza, wręczana jest corocznie podczas Święta Uniwersytetu Gdańskiego w rocznicę powołania uczelni – 20 marca. (biogram – dzięki uprzejmości Łukasza Grzędzickiego; prezesa ZKP)
