Okres międzywojenny
28 czerwca 1924 roku wszedł w życie dekret Prezydenta Polski Stanisława Wojciechowskiego o statucie przedsiębiorstwa „Polskie Lasy Państwowe” . Tę datę oficjalnie uznaje się za datę powstania Lasów Państwowych jak przedsiębiorstwa.
W wyniku ostrej krytyki środowisk leśników, po niefortunnych posunięciach gospodarczych (np. sprzedaż na pniu części Puszczy Białowieskiej) dekret ten został cofnięty i zastąpiony w dniu 30 grudnia 1924 roku rozporządzeniem o organizacji Lasów Państwowych.
Rozporządzenie to narzuciło LP obowiązującą dziś zasadę samowystarczalności finansowej. Przedsiębiorstwo miało osobowość prawną. Pozwoliło to powołać odrębną gałąź administracji państwowej zajmującą się zarządzaniem i prowadzeniem gospodarki leśnej. Urzędnicy pracujący w tej gałęzi zostali nazwani administracją lasów państwowych (ALP). Natomiast terenowe zarządy sprawowały Dyrekcje Lasów Państwowych z podległymi im nadleśnictwami. Obszar Polski podzielony był na 10 terenowych Dyrekcji Lasów Państwowych w ramach, których funkcjonowało 349 nadleśnictw.
W 1926 r. utworzono urząd „nadzwyczajnego delegata” do spraw administracji lasów państwowych (pełnomocnika ministra), który powierzono Adamowi Loretowi.
Loret opracował dla Lasów Państwowych ambitny i bardzo szeroki program rozwojowy i modernizacyjny, polegający m.in. na: wykonaniu definitywnego urządzania lasów (ok. 3/4 ogólnej ich powierzchni), z jednoczesnym zwiększeniem liczby jednostek administracyjnych zwłaszcza na terenach wschodnich, wyparciu kapitału prywatnego z lasów państwowych i przejmowaniu wydzierżawionych tartaków, powiększaniu stanu posiadania przez wykup prywatnych lasów i gruntów, właściwym doborze fachowych kadr w administracji, zorganizowaniu przedsiębiorstwa do spraw eksportu drewna, zintensyfikowaniu gospodarki leśnej we wszystkich stadiach, w celu osiągania wysokich dochodów z zachowaniem ciągłości produkcji i trwałości użytkowania. Profesor Józef Broda zwraca uwagę na to, że w ciągu sześciolecia 1931/32 – 1937/38 czysty zysk bilansowy lasów państwowych zwiększył się ponad czterokrotnie. Nakłady na inwestycje wzrosły półtora raza, a na zagospodarowanie lasu o 100%. Przerób drewna we własnych tartakach potroił się. W latach trzydziestych, w bilansie dochodów z całego handlu zagranicznego Polski, wpływy z eksportu drewna znajdowały się na pierwszym lub na drugim miejscu – na przemian z dochodami ze sprzedaży węgla kamiennego.
Niezwykle ważny dla LP jest dekret prezydenta z 30 września 1936 r. Akt ten kładł podwaliny pod rozwój nowoczesnego gospodarstwa leśnego. Zaakcentowane w nim zostało postanowienie, że ogólna powierzchnia lasów i gruntów państwowego gospodarstwa leśnego nie może ulegać zmniejszeniu, a w celu wykupu prywatnych gruntów pod zalesienia utworzono fundusz uzupełnienia stanu posiadania Lasów Państwowych. Nowe zasady prowadzenia państwowego gospodarstwa leśnego określały m.in. planowość i racjonalność gospodarki leśnej na zasadach ciągłości i trwałości użytkowania oraz najwyższej rentowności z uwzględnieniem gospodarczych interesów państwa, wprowadzały obowiązek ustalenia kapitału zakładowego Lasów Państwowych, czyli wartości całego zarządzanego przez nie majątku.
Okupacja
W październiku 1939 roku Niemcy wprowadzili podział okupacyjny ziem polskich. Część zachodnią i północno-zachodnią włączono do Rzeszy i objęto tamtejszą administracją. Z pozostałej części, w przybliżeniu połowy ziem okupowanych, utworzono Generalne Gubernatorstwo (GG), w którym zachowano częściowo polskie przepisy administracyjne. Obszar GG podzielono na 4 dystrykty (od 1941 roku było ich 5). Prawie zupełnie nieznana jest organizacja zarządzania lasami we wschodniej części Polski, zajętej przez wojska sowieckie. Większość polskich leśników wywieziono w głąb ZSRR w końcu 1939 i na początku 1940 roku. Zaangażowanie leśników w walkę konspiracyjną i zbrojną w latach okupacji było bardzo duże. W Kieleckiem i Lubelskiem aż 80-95% kadry leśnej działało w konspiracji. Według szacunkowych danych, w II wojnie światowej zginęło ponad dwa tysiące leśników. Z kresów wschodnich już w pierwszej deportacji, Sowieci wywieźli na Syberię i do Kazachstanu ponad 45 tysięcy leśników i robotników leśnych oraz prawie 68 tysięcy członków ich rodzin. Do dzisiaj nie zostały też wyjaśnione ostatecznie okoliczności śmierci przedwojennego dyrektora naczelnego Lasów Państwowych Adama Loreta.
Wyzwolenie i okres powojenny
W latach 1944-1949 formalnie obowiązywały przepisy okresu międzywojennego. Centralną władzą w zakresie leśnictwa była początkowo Dyrekcja Naczelna Lasów Państwowych, działająca od sierpnia 1944 roku w Lublinie w ramach resortu rolnictwa, przekształcona w 1945 roku w samodzielne Ministerstwo Leśnictwa. Na wyzwalanych stopniowo obszarach powstawały dyrekcje (białostocka, olsztyńska, warszawska z siedzibą w Siedlcach, gdańska z siedzibą w Sopocie, toruńska, bałtycka z siedzibą w Szczecinku, lubuska z siedzibą w Gorzowie, poznańska, legnicka z siedzibą w Zielonej Górze, lubelska, rzeszowska z siedzibą w Tarnowie, radomska, łódzka, krakowska, śląska z siedzibą w Bytomiu, wrocławska) i podległe im nadleśnictwa. Na dalszy rozwój administracji leśnej duży wpływ miały akty prawne dotyczące różnych zagadnień organizacji gospodarczej, w tym dekrety o przedsiębiorstwach państwowych z lat 1947 i 1950, choć z ich działania Lasy Państwowe były wyłączone, a także uchwały KERM z 1949 roku, zawierające wytyczne podziału administracji Lasów na cztery specjalistyczne piony. Były to: przedsiębiorstwa LP, przedsiębiorstwa przemysłu leśnego, Państwowa Centrala Drzewna „Paged” i Państwowa Centrala Leśnych Produktów Niedrzewnych „Las”. Realizacja tych wytycznych nastąpiła na podstawie ustawy z 1949 roku o państwowym gospodarstwie leśnym (PGL).
W 1956 roku z połączenia resortu leśnictwa oraz przemysłu drzewnego i papierniczego powstało Ministerstwo Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego. Wprowadzenie biurokratycznych metod planowania, finansowania, księgowości i sprawozdawczości, doprowadziło do dwukrotnego zwiększenia zatrudnienia w jednostkach zarządzających. Nic więc dziwnego, że po przemianach październikowych 1956 roku wśród leśników narastały krytyczne oceny stosowanego systemu zarządzania gospodarstwem leśnym.
Minister powołał komisję do sformułowania zasad racjonalnej organizacji LP. Na przełomie lat 1958/1959 zlikwidowano 119 rejonów LP i usamodzielniono 871 nadleśnictw. Pozostałe 111 nadleśnictw funkcjonowało w dwunastu zespołach, a 32 nadleśnictwa zlikwidowano przez połączenie z innymi. W kolejnych latach zespoły nadleśnictw zlikwidowano, a nadleśnictwa podporządkowano bezpośrednio OZLP.
Na początku 1959 roku nastąpiła zmiana na szczeblu centralnym. Na podstawie uchwały Rady Ministrów utworzony został Naczelny Zarząd Lasów Państwowych (NZLP) jako organ ministra (jednostka budżetowa) do spraw kierowania działalnością podległych przedsiębiorstw LP. Bardzo szybko okazało się, że funkcjonowanie NZLP w ramach ministerstwa stwarza trudności związane z kierowaniem podległych mu siedemnastu OZLP. Jednak sprawa ta została rozwiązana przez Radę Ministrów dopiero w 1968 roku – rozporządzeniem, na podstawie którego utworzono z dniem 1 stycznia 1969 roku organizację gospodarczą pod nazwą „Lasy Państwowe”. W 1975 r. zmniejszono liczbę nadleśnictw z 975 do 410 i do 377 w 1980 r., a więc o 61%. W połowie 1975 roku wraz ze zmianą podziału administracyjnego kraju zlikwidowano siedem OZLP (w Gdańsku, Opolu, Przemyślu, Radomiu, Siedlcach, Szczecinie i Zielonej Górze). Wobec krytycznych uwag na temat reorganizacji, w wyniku której zdegradowano prawie 2/3 nadleśniczych, w latach osiemdziesiątych dokonał się częściowy odwrót od dużych jednostek terenowych. Tworzone były nowe, mniejsze nadleśnictwa przez podział istniejących. W latach 1984-1986 powstało 25 nadleśnictw, a w 1987 roku ich liczba przekraczała już 400.
Okres „Wolności”
Najnowszą historię Lasów Państwowych zapoczątkowało opracowanie w 1991 roku Ustawy o lasach. Jej uchwalenie było konsekwencją konieczności przewartościowania znaczenia funkcji lasu ze względu na rozwój cywilizacyjny kraju. Nie podważając znaczenia produkcyjnej funkcji lasu, akcentuje ona konieczność trwałego zachowania lasu i ciągłości jego wielofunkcyjnego użytkowania przez obecne i przyszłe pokolenia. Wejście w życie ustawy spowodowało przemianowanie Naczelnego Zarządu LP na Dyrekcję Generalną LP, a OZLP na regionalne dyrekcje LP. Ustawa wprowadziła też pojęcie Służby Leśnej. Pierwszy raz w historii tej organizacji odbyły się konkursy na stanowiska dyrektorów regionalnych i nadleśniczych. Początek lat dziewięćdziesiątych to także początek procesu prywatyzacji usług leśnych, polegającego na przekazywaniu prac leśnych firmom prywatnym, które tworzone są przez byłych pracowników Lasów Państwowych i zatrudniają byłych robotników leśnych.
W 1997 r. zaczęły się pojawiać koncepcje reprywatyzacji i prywatyzacji Lasów Państwowych. Skuteczny opór środowiska leśników, którzy rozumiejąc roszczenia właścicieli bezprawnie odebranych lasów, nie godzili się na zwrot mienia w naturze, spowodował odsunięcie tych planów. W lipcu 2001 r. uchwalona została ustawa o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju (pierwsza złożona w Sejmie jako projekt obywatelski), zgodnie z którą zasoby naturalne, stanowiące własność Skarbu Państwa, w tym lasy państwowe, nie podlegają przekształceniom własnościowym, z zastrzeżeniem przepisów zawartych w ustawach szczególnych. W okresie ostatnich 25 lat Lasy Państwowe przeszły istotną metamorfozę. Z firmy, która do1990 roku funkcjonowała w realiach gospodarki nakazowej i zatrudniała około 100 tysięcy pracowników, średnio wykształconych, gdzie robotnik leśny zarabiał więcej niż nadleśniczy do nowoczesnego przedsiębiorstwa, które nie tylko jest swoistym strażnikiem ekologicznym kraju, ale również zatrudnia prawie 26 tysięcy dobrze uposażonych i wykształconych fachowców, a forma organizacyjna, stan polskich lasów stawiane są za wzór na całym świecie.
Na przestrzeni ostatnich lat różne formacje polityczne starały się wykorzystywać Lasy Państwowe jako narzędzie w zjednaniu sobie społeczeństwa przeciwko nieistniejącym projektom likwidacji, prywatyzacji tej zasłużonej posiadającej duże poparcie społeczne instytucji. Dziś społeczeństwo po raz kolejny zderza się z tą retoryką, uchwalenie zmiany konstytucji w sprawie Lasów Państwowych – „Lasy stanowiące własność Skarbu Państwa są dobrem wspólnym i podlegają szczególnej ochronie” – jak czytamy w projekcie – powinno na wiele lat przerwać te niczym nie uzasadnione praktyki.
Reasumując – życzmy tej zasłużonej instytucji kolejnych 90 lat, kontynuacji i skuteczności w działaniach związanych z rozwojem na rzecz bezpieczeństwa ekologicznego kraju.
Osobiście życzył bym sobie, by decydenci w Lasach Państwowy wykazywali większą aktywność legislacyjną za pośrednictwem Ministra Środowiska i reagowali z wyprzedzeniem na potrzeby Państwa i nie pozostawiali wszystkiego politykom, co w perspektywie powinno zapobiec „niespodziankom” jak ta związana z ostatnią nowelizacją ustawy o lasach.
__________________________________________
Opracowano na podstawie materiałów: „Curriculum Vitae Lasów Państwowych” autor Nowak A. Konferencja Lasy Państwowe – wczoraj, dziś, jutro. Szymbark 2011
